Patrologiae Cursus Completus
Conspectus Totius Operis. Opera Omnia Q. Florentis S. Tertulliani, In Duas Partes Duosque Tomos Distincta.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Praefatio.
Articulus Primus. De Auctoritate Tertulliani.
Articulus II. De Usu Tertulliani.
Articulus III. De Literariis Tertulliani Annalibus.
§ I. De Codicibus Tertulliani.
§ II. De Singulis Editionibus, Versionibus, Ac Variorum In Tertulliano Commentationibus.
Bas. ap. Froben. f. repetitiones primae.
1626. Lugd. f. Tertull. de Pallio cum comm. de la Cerda. 1628, 1629
Articulus IV. De nova editione Parisiensi.
Scribebatur Paris., Kal. Nov., anno M. D. CCC. XLIII.
Vita Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginiensis Presbyteri Auctore Jacobo Pamelio, Quae Ejus Aetatis Viginti Quatuor Annorum Historiam Contine
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
D. Lib. I. Tit, 3, de Leg. Senatusque cons. l.
D. Lib. 29. Tit. 3. de acquir. vel amitt. haered. lib. 82. juxta Ms. cod. Bald.
D. Lib. 41. Tit. 2. acquir. vel amit. possess. l. 28.
Ex Libro Singulari De Castrensi Peculio.
D. Lib. 29. Tit. I. De Testam. mil. l. 23.
D. L. 49. Tit. 17. De castr. pecul. l. 4.
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Articulus I. De Tertulliani ingenio, stylo, et existimatione.
Articulus II. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Orthodoxia constant.
§ 2.— Quaestiones quaedam universe proponuntur.
§ 7.— Quae caussae hujus prioris vexationis?
§ 9.— Albinum A. CXCVII. interfectum fuisse, probatur secundo a tempore expugnati Byzantii.
§ 10.— Probatur tertio, ex anno, quo Caracallus Caesaris dignitatem e SCto accepit.
§ 15.— Liber de Idololatria eidem anno asseritur. Tillemontii et Hoffmanni conjecturae dispelluntur.
§ 16.— Apologeticus A. CXCIX compositus demonstratur.
§ 17.— Libri duo ad Nationes anno CXCIX. scripti.
§ 18.— Liber de testimonio animae eidem anno asseritur.
Articulus III. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Montanismus constat.
§ 1.— Liber de Corona Anno CCI. docetur conscriptus.
§ 3.— Baronii argumenta convelluntur pro A. CXCIX.
§ 4.— Denique Pamelii et Allixii, qui librum hunc conjecerant in A. CCIX. Decreta exploduntur.
§ 5.— Liber uterque de Cultu feminarum simul editus ostenditur contra Pamelium et Tillemontium.
§ 6.— Anno quidem CCI. aut CCII.
§ 7.— Liber de Fuga in persecutione vindicatur A. CCII.
§ 9.— Scorpiacen A. CCIV. scriptam esse conficitur.
§ 11.— Tillemontii contraria opinio castigatur.
§ 14.— Librum ad Scapulam sub initium Imperii Antonini Caracalli, A. CCXI. prodiisse probatur.
Articulus IV. De libris Tertulliani, quorum vel aetas, vel doctrina, vel utraque latet.
§ 2.— Liber de Oratione ante defectionem scriptus et anno 196. vel 197. editus.
§ 3.— Liber de Baptismo a Tertulliano catholico exaratus. Confutantur argumenta dissentientium.
§ 4.— Pamelius et Dupinius castigantur. Puritas libri a montanismo demonstratur.
§ 5.— Libri II ad Uxorem ante lapsum Tertulliani exarati.
Articulus V. Quarta classis librorum, quorum non nisi Montanismus patet.
§ 1.— Liber de Patientia, an. 200 vel 201 scriptus
§ 2.— Liber de velandis Virginibus, qui est facile librorum Montanisticorum primus.
§ 3.— Liber de Exhortatione Castitatis anno 201. exaratus.
§ 4.— Libri de Monogamia, Jejuniis et Pudicitia, ann. 203 scripti.
§ 5.— Libri adversus Praxeam, Hermogenem, et de Anima, anno 204. vel 205. editi.
Articulus VI. Quinta classis librorum, quorum nec aetas nec doctrina certa est.
§ 3.— De Actis Perpetuae et Felicitatis, harumque montanismo.
§ 4.— De Montanistis Artotyritis.
§ 5.— Whistoni argumenta pro Tertulliano auctore horum Actorum expenduntur.
§ 6.— Usus universae hujus Disputationis exemplis ex historia christiana ductis demonstratur.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
3. De anima primi hominis ex materia Dei. tom. III. lib. advers. Marc. c. 38. num.
5. De animae sexu. Ibid. cap. 36.
27. De Poenitentia moechis neganda. Tom. V. integro libro de Pudicitia.
Proverbiales Formulae Toto Opere Hoc Tertullianico Contentae, Brevibus Scholiis Illustratae, Auctoribus Beato Rhenano Et And. Hoyo Brugensi.
1. Abiit jam, et reverti debet. Tom. lib. de Testim. Animae, cap. 4. num.
2. Abruptum amplissimum salire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 14. num.
3. Acie figere. Tom. lib. de Pall. cap. 4. n.
4. Acies macherae exerta. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 14. num.
5. Nihil ad Andromacham. ibid. cap. 8. n. 65.
6. Ad scamma producere. Tom. II. lib. ad Martyras, cap. 3. num.
7. Ad quod venimus, hoc age. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 7. num.
8. Ex aere collatitio. Tom. lib. adv. Valent. cap. 12. num.
9. Aesopi graculus. Ibid. cap. 12. num. 139.
10. De Aesopi puteo Asinus. Tom. III, lib. advers. Marc. cap. 23. num.
11. Agina media, seu Tom. lib. advers. Hermog. cap. 41. num 142. et Tom. lib. de Pudic. cap. 9. num.
12. Alexandro sublimior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
13. Amazona audacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
14. Aries in nos temperatur, quo quassatur caro. Tom. lib. de Resurr. car. cap. 5. num.
15. Aristide justior. Tom. Apolog. cap. 11. num.
16. Aspis a vipera venenum mutuatur. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 8. n.
17. Attalicae divitiae. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 15. num.
18. A toga ad pallium. Tom. I, lib. de Pallio cap. 5. n. 94, et cap. 6, n.
19. Caecus a caeco in eamdem deductus foveam. Tom. III, lib. adv. Marc, c. 7. n.
20. Caecus in petram offendit. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
21. Caedere cominus. Tom. III, lib. adv. Marc. c. ult. num. 205. et lib. c. 5, n.
22. De calcaria ad carbonariam. Tom. III, lib. de Carne Christi, cap. 6. num.
23. Campis suis diffundere. Tom. lib. de Trinitate, cap. 6. num.
24. Campus fusus et latus aperitur. Ibid. cap. 28. num. 127.
25. Capitis supercilio loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. n.
26. Catharticum dare. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 5. num.
27. Catone sapientior et gravior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
28. Caucaso abruptior. Tom. I. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
29. Cerebrum vel cor non habere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 10. num.
30. Cervi in praelio. Tom. II. lib. de Coron. milit. cap. 1. num.
31. Chrysippus ad elleborum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
32. De coelo supervenit. Tom. I. Apolog. cap. 10. num.
33. De coelo in coenum. Tom. II. lib. de Spect. cap. 25. num.
34. Coena aestiva post assum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 32. num.
35. De Corio suo ludere. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 3. num.
36. Croeso et Crasso copiosior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
37. Cubito pellere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 55. num.
38. Cuneo extrudere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap.
39. Cuneo occurrere. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
40. Cuneum primum congressionis armat. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
41. Demosthene eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 2. num.
42. Digiti nutu loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. num.
43. Digito destinare. Tom. I. lib. de Pallio capite, num.
44. Dimicare ad certum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 5. num.
45. Dimicare cominus. Ibidem. Vide Cedere cominus, superius.
46. Epicitarisma post fabulam. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 33. num.
47. Favos post fella gustare. Tom. II. lib. de Cor. mil. cap. 14. num.
48. Fibulam laxare seu relaxare. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 11. num.
50. Fossam determinare. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 10. num.
51. Fluctus utrumque te involvunt. Tom. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
52. Frenare. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 16. num.
53. Frenatos relaxare, vel laxare. Tom. lib. de Pudicit. cap. 2. num. 22. et Ibidem.
54. Fronte sua proponi. Tom. V. lib. de Monog. cap. 12. num.
55. Qui fugiebat, rursus praeliabitur. Tom. V. de Fuga in persecutione, cap. 10. num.
56. Funem contentionis ducere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
58. Funem contentiosum alterno ductu in diversa distendere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 2. num.
59. Funem longum attrahere. Tom. II. lib. de veland. Virg. cap. 14. num.
60. Glacie fragilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
62. Gradu eodem occurrere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 29. num.
64. De gradu dejici, aut moveri. Tom. III. lib. de Resurr. carnis, c. 2. num.
65. Gradum alium inire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 6. num.
67. Gradum dirigere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
69. Gradum in acie figere. Tom. V. lib. de Fuga in persecut. cap. 11. num.
70. Gradum movere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 13. num.
72. Gradum sustinere. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
73. Gradum unum insistere. Tom. III. lib. Scorp. adv. Gnost. cap. 8. num.
74. Gradus hic stabit. Tom. III. lib. de Anima, cap. num.
75. Ad gradum praesentem occurrere. Tom. III. lib. advers. Marcion. cap. 19. num.
76. De gradu primo praeludere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 5. n.
77. In gradu esse. Tom. V. lib. de Pudicit. 6. 10. num.
78. In gradu deducere. Ibid. cap. 21. num. 183.
79. In gradum rursum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
80. In gradu ipso provocare. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
81. Habenis effusis. Tom. Epist. de cibis Judaicis, cap. 4, num.
82. Hamaxobio instabilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
83. Hieme frigidior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
84. Hypobrychium irrespirabile. Tom. lib. de Idolol. cap. ult. num.
85. In alium ictum considerare. Tom. III. Scorp. adv. Gnostic., cap. 5, num.
86. Istro fallacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
87. Jugum excutere et: Cervicem a jugo excusare. Tom. lib. de Pudic. cap. 10. 12. num. 81 et
88. Lamiae turres. Tom. III. lib. advers. Valent. c. 3. num.
89. Latere hoc defendit. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
90. Ex latere utroque. Tom. V. lib. de Trinit., cap. 26, num.
91. Quoquo latere velis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 34. num.
92. Quo laterum. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11. num.
93. Leones in pace vide supra: Cervi in praelio. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 1. num.
94. In limine occurrere. Tom. lib. de Monog., cap. 8, num.
95. De limine offendere. Tom. III. lib. adv. Valent., cap. 3, num.
96. Lineas agere. Tom. III. lib. de anima, cap. 43. num.
97. Lineas aliquas praeducere, ad quas erit dimicandum. Tom. III. lib. adv. Marc, cap. 5. n.
98. Lineis certis determinare. Tom. I. lib. advers. Judaeos, cap. 2. num.
99. Lineis claudere. Tom. III. lib. advers. Marc, cap. 7. num.
100. Lineis deducere. Ibid. cap. 25.
101. Lineas certas praeducere in unam congressionis speciem. Tom. III. Scorp. adv. Gnost., c. 4. n.
103. Ad lineam dimicare. Tom. V. lib. de Pudicit., cap. 6. num.
104. A lineis excedere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 39. num.
106. Linea una est. Tom. Scorpiac. adv. Gnost., cap. 11, num.
107. Ad lineam unam congressionis dirigere. Tom. III. lib. de Carne Christi, cap. 17, num.
108. Lineae insistere. Tom. III. lib. adv. Marc., cap. 17. num.
109. Lineis eisdem dimicare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
110. Ad lineas rursum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
111. In lineas easdem gradum colligere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 26. num.
112. Intra lineam extremam includere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 38. num.
113. Lineas ducere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 36, num.
114. Lineas rectas ducere. Tom. lib. adv. Herm., cap. 36. num.
115. Lineamenta ductare. Tom. III. lib. de Resur. car., num.
116. A Lineis excidere. Tom. III. lib. adv. Hermog., cap. 39. num.
117. Per lineam eamdem serram reciprocare. Tom. lib. de Coron. milit. c. 3. num.
118. Lucifugae. Tom. lib. de Resurrect. car., c. 47. num.
119. Lucernam meridie circumferre. Tom. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
120. Luminibus effossis orbatus. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 28. num.
121. A lumine exorbitare caligine. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 8. num.
122. Malum foras. Tom. lib. adv. Valent. c. 10. num.
123. Manu injecta detinere. Tom. III. lib. 1. adv. Marc. cap. 6. num.
125. Manum tradere. Tom. V. lib. de Pud. cap. 15. num.
126. Manus dare. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 11. num.
127. Inter manus tenere, Ibid. cap. 1. nu. 95.
128. Mappa missa. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 36. num.
129. Massageta inhumanior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
130. Μὴ θεομαχεῖν. Tom. 1. l. ad. Scap. c. 4. n. 22.
131. Micas infarcire. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
132. Mulsam aquam infundere. Ibid.
133. Mulum de asino pungere. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 19. num.
134. Narem contrahere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 13. num.
135. Naso agere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 25. num.
136. Naso deridere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 6. num.
137. Naufragium inextricabile. Tom. II. lib. de Idolol. cap. ult. num.
138. Navigare inter scopulos et sinus, per vada et freta. Ibid. 168.
139. Nubilo obscurior. Tom. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
140. Nutu tradere. ( nisi quis malit.) Tom. lib. de Pall. cap. 4. num.
142. Oculis Homericis. Tom. I. lib. de Pall. cap. 2. num.
143. Palos Terminales figere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11, num.
144. In partem unam incumbere. Tom. lib. de Trinit. cap. 23. num.
145. Pepone magis insulsus. Tom. III. lib. de Anima cap. 32, num.
146. Peponem cordis loco habere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 40. n.
147. Personam agere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 11. num.
148. Physcone impurior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4, num.
149. Plagae occurrere. Tom. III. Scorp. advers. Gnost. cap. 5. num.
150. Plaudere in sinum. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 9. num.
151. Plaudere parti. Ibidem, cap. 16. num. 160.
152. Polycrate felicior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
153. Pompeio sublimior. Ibidem.
154. In ponti aestu medio haerere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
155. In praeruptum imponere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
156. Profundum inenarrabile. Tom. II. lib. de Idol. cap. ult. num.
157. Ad regulas perducere. Tom, III. lib. adv. Marc. cap. 22. num.
158. Sardanapalo mollior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4. num.
159. Scenam decurrere et desaltare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 11, num.
160. Scalpellum immergere. Tom. I. lib. de Pall. cap. 11. num.
161. Scipione justior, et militarior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
162. Scytha tetrior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
164. Sylvam caedere, eradicare, et excaudicare. Tom. lib. de Pudic. cap. 16. num.
165. Sylvam ingentem commovere. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 16. n.
166. Quanta sylva. Tom. lib. de Anim. cap. 2. num.
167. Socrate sapientior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
268. Solis pectines. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
169. Solis radio scriptum. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 47. num.
170. In solido esse. Tom. V. lib. de Pudicit. c. 10. num.
171. Ad speculum respondere. Ibidem. c. 8. num. 64. lib. IV. adv. Marc. cap. 31. num.
172. Spongia Marcionis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
173. Sportulam furunculus captat. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 16. n.
175. Sub sinu et tunica. Tom. V. lib de Fug. in persecut. cap. 12. num.
176. Sylla felicior. Tom. I. Apologet. 11. num
177. Tanti vitreum, quanti margaritum? Tom. II. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
178. Tempus omnia revelat. Tom. I. Apolog. cap. 7. num.
179. Terrae filii. Ibidem cap. 10. num.
180. Terram gravem imprecari. Tom. I. lib. de Testim. animae. cap. 4. num.
181. Thales in puteum. Tom. III. lib. de Anim. cap. 6. num.
182. Themistocle sublimior. Tom. Apolog. cap. 2. num.
183. Titulum dispungere. Tom. V. lib. de Monog. cap. 8. num.
184. Titulum incidere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
185. Tullio eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 11, num.
186. Vanitatem vanitate depellere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 30. n.
187. Venas deducere. Tom. V. lib. de Trinit. 1. cap. 2. num.
188. Via eadem sursum et deorsum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 28. n.
189. Viva voce. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 21. num.
190. Umbram sine lumine colorare. Tom. lib. adv. Hermog. cap. 2. num
Argumenta Capitum Prout In Mss. Concipiuntur, Nam Copiosiora Et Accuratiora Nos Singulis Capitibus Praefiximus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Operum Pars Prima, In Qua Continentur Libri Ante Susceptum Ab Auctore Montanismum Scripti.
Series prima. Libri Apologetici. Apologeticus Adversus Gentes. Ad Nationes libri II. De Testimonio Animae. Ad Martyres. De Spectaculis. De Idololatria
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Joannis Laurentii Mosheim, De Aetate Apologetici Tertulliani, Initioque Persecutionis Severi, Disquisitio.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Liber Ad Scapulam.
Dissertatio In Q. Septimii Florentis Tertulliani Apologeticum, Duos Ad Nationes Libros, Et Unum Ad Scapulam, (Auctore Domno Nic. Le Nourry.) Presbyter
Caput Primum. Analysis Apologetici, et quis sit Tertullianus, cujus nomine inscribitur.
Articulus Primus. Analysis Apologetici.
Articulus Primus. Quo tempore Tertullianus Apologeticum publicam in lucem emiserit.
Articulus Primus. De variis hujus libri manuscriptis codicibus.
Articulus II. De variis hujus Apologetici, aliorumque Tertulliani librorum editionibus.
Caput IV. De duobus Tertulliani ad nationes libris.
Articulus Primus. Analysis libri primi ad Nationes.
Articulus II. Analysis libri secundi.
Articulus IV. Quo tempore hi libri publicam in lucem prodierunt.
Articulus V. Utrum hi duo ad Nationes libri ante vel post Tertulliani Apologeticum scripti fuerint.
Index Capitum In quibus Apologeticus et libri inter se conveniunt.
Caput V. De Tertulliani libro ad Scapulam.
Articulus Primus. Analysis hujus libri.
Articulus VI. De aliorum post Moysem sacrorum vatum aetate, et supputariis digitorum gesticulis, et
Caput VIII. De Christi divinitate.
Caput IX. De Christo Deo et homine.
Caput X. De Angelis et Daemonibus.
Caput XV. De sacris Christianorum synaxibus.
Caput XVI. De christianis martyribus.
Caput XIX. De legibus in Christianos datis, et imperatorum in eos odio vel favore.
Caput XXIII. Christianos publicarum cladium non esse caussam.
Caput XXIX. De deorum imaginibus, statuis et simulacris.
Caput XXX. De gentilium templis, et sacrificiis
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Ad Lectorem Panciroli Praefatio.
De Oratione Liber . Argumentum.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Index Tomi Primi.
Corrigenda Et Addenda.
Addenda Quae Sequuntur Ad Litterarios Tertulliani Annales.
Articulus II. Utrum Tertullianus crediderit spiritualem esse omnium Angelorum et daemonum naturam: quanta ea de re propter istorum ex pravis angelis, et hominum filiabus originem difficultas: de eorumdem daemonum invidia; qua in hominum, quibus subditi sunt, perniciem conspirant.
Suam de Angelis et daemonibus disputationem his Tertullianus in Apologetico verbis inchoat: Dicimus esse substantias quasdam spiritales (Tertullian. Apologet. 0871B cap. 22. pag. 404) . In superiori autem articulo dictum vidimus de Satana eminentissimo, ut ipse ait, Angelorum, et Archangelo, quod a Deo liberi arbitrii constitutus sit, ut spiritus (Idem, lib. II. advers. Marcion. cap. 7) . Omnes vero Angelos, sicut ille adhuc scribit (Ibid. lib. III, cap. 9) , tam vere creator spiritus fecit, quam apparitores suos ignem flagrantem (Psalm. 103. V\. 4. ad Hebrae V\. 7) . Nunquam igitur dubitavit Angelos omnes esse spiritus, ac spiritalem esse illorum substantiam.
Sed in controversiam vocatur quid illo spiritus nomine intelligat, an substantiam ab omni re corporea prorsus distinctam, vel corpus aliquod tenuissimum ac subtilissimum, quod omnem hominis aspectum fugiat. Nec diffiteri quidem possumus hanc 0871C disceptationem non posse facile a quoquam dirimi. Quid tamen de hac Tertulliani nostri opinione certius proferri possit, explorare tentabimus.
Primum itaque advertendum est quomodo ille adversus haereticos, qui assumptum a Christo verum corpus negabant, disputet, eorumque refellat errorem. Haeretici autem illi exemplo Angelorum, qui olim, carne humana vestiti, patriarchis apparuisse perhibentur, inferebant nec veram, nec natam fuisse Christi carnem. At Tertullianus Angelorum, non vero Christi carnem natam esse contendit; quia non hi sed Christus natus est, ut crucifigeretur, ac moreretur: Nam constat, inquit, Angelos carnem non propriam gestasse, ut pote naturas (al. naturae) substantiae spiritalis, etsi corporis alicujus, sui tamen generis: in 0871D carnem autem transfigurabiles ad tempus, ut videri et congredi cum hominibus possent. (Tertull. lib. de Carn. Christ. cap. 6) . Fatetur ergo hos Angelos assumpsisse ad tempus humanam carnem, quae quidem etsi vera; non propria tamen erat illorum caro, quia, uti ipse haud dubitanter affirmat, spiritalis est eorum substantia. Verum quoniam vel ipse vel alii dubitari posse opinabantur utrum aliquid, ut superius annotavimus (supr. cap. 7. art 3) . esset medium inter corpus et nihil, hinc ille ne ullum cavillandi locum praeberet, ibi adjecit, etsi corporis alicujus, sui tamen generis, perinde ac si dixisset: Si quis pertinacius contendat omnem omnino substantiam 0872A esse corpus aliquod, nunc non litigabo, modo mihi concedatur substantiam Angelicam, si forte sit corpus, eam esse corpus sui generis. At corporis nomine non aliud, ut alibi vidimus ( loc. cit.), significat, nisi rem quamlibet exsistentem et quae rei non exsistenti, et nihilo opponitur. Nonne ergo colligi haud absurde hinc potest illum existimavisse Angelorum naturam esse mere spiritalem, quae tamen ideo corpus sui generis vocari potest, quia non est nihil, ac revera exsistit?
Eodem plane argumento eumdem Marcionis errorem impugnat: Quo magis, inquit, Angeli neque ad moriendum pro nobis dispositi, brevem carnis commeatum non debuerunt nascendo sumpsisse, quia nec moriendo deposituri eam fuerant . . . Si creator facit Angelos 0872B spiritus, et apparitores suos ignem flagrantem, tam vere spiritus, quam et ignem illos vere facit (Tertull. lib. III advers. Marcion. cap. 9) . Audisne quam aperte declaret Angelos, qui humana forma ab patriarchis visi sunt, tam vere spiritus fuisse, quam veram ipsi hominum carnem assumpserant? Non propria autem eorum erat caro, sed ipsis ad breve tempus a Deo data, ut cum hominibus conversari possent et colloqui. Alia itaque illorum, quam hominum est substantia, videlicet spiritualis, qua superiores hominibus vere sunt spiritus.
Plura si quis desideret, illius de Resurrectione carnis librum adeat, et ibi totidem legere poterit ejus verba: Angeli aliquando tanquam homines fuerunt edendo, et bibendo, et pedes lavacro porrigendo: humanam 0872C enim induerant superficiem, salva intus substantia (Idem, lib. de Resurr. carn. cap. 62) . Quaenam autem fuerit illa propria angelorum substantia et natura, sub humana effigie delitescens, ipsemet ibidem sic explicat: Angeli facti, tanquam homines, in eadem substantia spiritus carnalem tractationem susceperunt (Ibid.) . At quibus amabo te, clarioribus verbis exprimi poterat Angelos vere esse spiritus, et spiritalem eorum naturam nihil prorsus admittere ullius materiae, et corporis?
Quae porro hactenus retulimus, haec ad eam, qua omnes Angeli creati sunt, naturam spectant, quam ille satis aperte asserit esse spiritalem, nisi hanc sententiam iis, quae de pravis Angelis et daemonibus prodidit, tanquam atra quadam caligine, et densis 0872D tenebris offusa obscuravisset. Nam eos omnes non secus ac bonos Angelos vocat spiritus. Neque id probatu difficile. Jam enim observatum est de omnibus generatim tam bonis, quam malis Angelis ab illo scriptum: Dicimus esse substantias quasdam spiritales. Postea vero et adhuc expressius: Omnis spiritus ales, hoc et Angeli et daemones (Idem, Apologet. cap. 22, p. 404) . Rursus autem: Angeli et daemones substantia pessimi spiritus (Ibid. cap. 39, c. 468) . Pravorum quoque Angelorum princeps, de quo in superiori articulo diximus, ab eo vocatur, spiritus daemoniacae et angelicae paraturae (Ibid. cap. 27, c. 433) , id est, spiritus, qui daemonum et Angelorum habet 0873A dispositiones et qualitates. Sed de hoc nomine adhuc infra articulo sequenti.
Quid vero, quod supra vidimus ( Art. super.) ab eodem ipso Tertulliano diserte pronuntiari et hunc Satanam, et caeteros omnes angelos pravos eodem modo, quo et bonos creatos fuisse. Quin etiam daemones, inquit ille, negare non possunt se immundos spiritus esse (Tertullian. ibid. cap. 23, c. 410) . Denique maximam dicit esse illorum subtilitatem, ac tenuitatem, qui sua alacritate utramque invadunt hominis substantiam, uno momento ubique sunt, et totus terrarum orbis unus eis est locus. Praeterea invisibiles, inquit, et insensibiles in effectu potius, quam in actu suo apparent (Ibid. cap. 22, p. 406) . Nonne autem haec omnia satis manifeste demonstrant 0873B Tertulliano persuasum fuisse angelos malos et daemones non minus quam bonos angelos, fuisse spiritus?
Verum huic sententiae illud repugnare videtur, quod supra ab ipso traditum animadvertimus, pravos angelos sese nefario polluisse foeminarum concubitu, quo daemones genuerunt. Sed respondere quis posset ab illis pravis, quemadmodum a bonis Angelis, assumptam, sicut paulo ante dicebamus, hominum carnem, qua potuerunt cum mulieribus commisceri. Verum contra alius statim arguet probandum esse unde pravi Angeli humanam carnem ad tempus aliquod sumpserint. Quamvis enim Tertullianus eam bonis Angelis a Deo datam non semel, ut annotavimus, aperte pronuntiet; nemo tamen probare potest illam 0873C similiter ab illo tribui pravis Angelis, ut mulieres constuprarent.
Fac tamen illos quoquo tandem modo sive suis praestigiis, sive aliis nefandis artibus eam induisse, major sane superest de daemonibus difficultas. Cujus enim generis spiritus hi daemones esse possunt, quos Tertullianus nefasto innuptarum virginum conjugio ortos arbitratur? Quomodo ex iis procreari potuerunt substantiae tenuissimae, subtilissimae, invisibiles, volucrum superantes pernicitatem, quae pervadunt corpus et animam hominum, unoque momento ubique sunt? Negari certe non potest haec maxima obscuritate ivolvi. Si quid enim Tertullianus daemonum corpus esse existimavit, illud procul dubio nec humanum, nec humana figura effictum esse censuit. 0873D Quid ergo? Numquid putabat quaedam esse monstra, quae nec angeli sunt nec homines? At nonne hoc ipsum absurdae opinionis monstrum est? Verumtamen inde Lactantius, ut suo loco animadvertimus (Dissert. in Lactant. cap. 20, art. 4) , videtur suam delibasse opinionem, qua docet mediam quamdam esse daemonum inter angelos et homines naturam. Verum Tertullianus in suo saltem Apologetico illud nec aperte omnino, nec absolute definivit, sed eam esse quae apud sanctas litteras ordine cognoscitur (Tertull. Apologet., cap. 22, c. 403) . Optime quidem, si in aliis libris intra hosce verae doctrinae limites sese continuisset.
Caeterum, etsi opinatus sit naturam daemonum nec 0874A angelicae nec humanae esse parem, sed aliquid inter utramque medium; non inde tamen continuo inferri debet illum negasse Angelos esse spiritus. Si quod enimvero daemonibus corpus attribuit, illud tantae, sicut vidimus, tenuitatis et subtilitatis esse opinabatur qua major nulla esse potest. Persuasum autem habuisse videtur praestantiorem esse bonorum Angelorum, quam daemonum naturam. At quo, obsecro te, modo praestantior esse potest, nisi haec sit mere spiritalis, nihilque prorsus corporei habeat? Quanti vero ad id probandum ponderis sint ea, quae hactenus retulimus, argumenta, aliis judicandum relinquimus. Nemo autem, nisi plane fallimur, inficias ibit si quis in his omnibus error sit Tertulliani, nullum eo esse pejorem, quo pravorum angelorum cum filiabus 0874B hominum concubitum, atque ex illo procreationem daemonum explicare nititur. Sed vide, quaeso, quae de his in superiore disseratione disputata sunt (Dissertat. in Lactant. cap. 20, art. 5) , et utrum inde ejus opinio ad veritatis regulas possit reduci.
Nemo autem dubitabit hoc verum esse, quod postea de Satana et daemonibus enarrat. Satanas noster, inquit, ob divortium, a Deo videlicet, et suum ob peccatum aemulus, sive hostis et inimicus, et ob Dei gratiam Christianis concessam invidus, semper conatus est occulta inspiratione gentilibus subornatis persuadere, ut illos omni eruciatuum genere avertant a veri Dei cultu, et ad falsos deos colendos compellant (Tertullian. ibid. cap. 27, p. 432) . Nam licet subjecta sit nobis tota vis daemonum, et ejusmodi spiritus (Ibid. 0874C c. 433) , id est, Satanae . . . . Verumtamen vice rebellantium ergastulorum, vel metallorum, vel hoc genus poenalis servitutis erumpunt adversum nos Christianos, hoc est, erumpunt in eorum similitudinem, qui ergastulis ac carceribus inclusi, aut effodiendis metallis, aut alio aliquo poenalis servitutis genere damnati, dominis obsistunt ac repugnant. Quos autem pravi illi daemones ad suum falsorumque deorum cultum violentia et armata manu adducere nequibant, illos quibuslibet aliis machinis, fallaciis, dolis, malisque artibus subornare moliebantur. Sed quae de illis Auctor noster tradidit, paulo fusius enucleanda sunt.