Patrologiae Cursus Completus
Conspectus Totius Operis. Opera Omnia Q. Florentis S. Tertulliani, In Duas Partes Duosque Tomos Distincta.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Elenchus Rerum Quae In Hoc Volumine Continentur.
Praefatio.
Articulus Primus. De Auctoritate Tertulliani.
Articulus II. De Usu Tertulliani.
Articulus III. De Literariis Tertulliani Annalibus.
§ I. De Codicibus Tertulliani.
§ II. De Singulis Editionibus, Versionibus, Ac Variorum In Tertulliano Commentationibus.
Bas. ap. Froben. f. repetitiones primae.
1626. Lugd. f. Tertull. de Pallio cum comm. de la Cerda. 1628, 1629
Articulus IV. De nova editione Parisiensi.
Scribebatur Paris., Kal. Nov., anno M. D. CCC. XLIII.
Vita Q. Septimii Florentis Tertulliani Carthaginiensis Presbyteri Auctore Jacobo Pamelio, Quae Ejus Aetatis Viginti Quatuor Annorum Historiam Contine
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
Tertyliani Jc. Romani Responsa Quae In Libris Digestorum Extant.
D. Lib. I. Tit, 3, de Leg. Senatusque cons. l.
D. Lib. 29. Tit. 3. de acquir. vel amitt. haered. lib. 82. juxta Ms. cod. Bald.
D. Lib. 41. Tit. 2. acquir. vel amit. possess. l. 28.
Ex Libro Singulari De Castrensi Peculio.
D. Lib. 29. Tit. I. De Testam. mil. l. 23.
D. L. 49. Tit. 17. De castr. pecul. l. 4.
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Dissertatio De Vera Aetate Ac Doctrina Scriptorum Quae Supersunt Q. Sept. Tertulliani .
Articulus I. De Tertulliani ingenio, stylo, et existimatione.
Articulus II. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Orthodoxia constant.
§ 2.— Quaestiones quaedam universe proponuntur.
§ 7.— Quae caussae hujus prioris vexationis?
§ 9.— Albinum A. CXCVII. interfectum fuisse, probatur secundo a tempore expugnati Byzantii.
§ 10.— Probatur tertio, ex anno, quo Caracallus Caesaris dignitatem e SCto accepit.
§ 15.— Liber de Idololatria eidem anno asseritur. Tillemontii et Hoffmanni conjecturae dispelluntur.
§ 16.— Apologeticus A. CXCIX compositus demonstratur.
§ 17.— Libri duo ad Nationes anno CXCIX. scripti.
§ 18.— Liber de testimonio animae eidem anno asseritur.
Articulus III. De libris Tertulliani, quorum et aetas et Montanismus constat.
§ 1.— Liber de Corona Anno CCI. docetur conscriptus.
§ 3.— Baronii argumenta convelluntur pro A. CXCIX.
§ 4.— Denique Pamelii et Allixii, qui librum hunc conjecerant in A. CCIX. Decreta exploduntur.
§ 5.— Liber uterque de Cultu feminarum simul editus ostenditur contra Pamelium et Tillemontium.
§ 6.— Anno quidem CCI. aut CCII.
§ 7.— Liber de Fuga in persecutione vindicatur A. CCII.
§ 9.— Scorpiacen A. CCIV. scriptam esse conficitur.
§ 11.— Tillemontii contraria opinio castigatur.
§ 14.— Librum ad Scapulam sub initium Imperii Antonini Caracalli, A. CCXI. prodiisse probatur.
Articulus IV. De libris Tertulliani, quorum vel aetas, vel doctrina, vel utraque latet.
§ 2.— Liber de Oratione ante defectionem scriptus et anno 196. vel 197. editus.
§ 3.— Liber de Baptismo a Tertulliano catholico exaratus. Confutantur argumenta dissentientium.
§ 4.— Pamelius et Dupinius castigantur. Puritas libri a montanismo demonstratur.
§ 5.— Libri II ad Uxorem ante lapsum Tertulliani exarati.
Articulus V. Quarta classis librorum, quorum non nisi Montanismus patet.
§ 1.— Liber de Patientia, an. 200 vel 201 scriptus
§ 2.— Liber de velandis Virginibus, qui est facile librorum Montanisticorum primus.
§ 3.— Liber de Exhortatione Castitatis anno 201. exaratus.
§ 4.— Libri de Monogamia, Jejuniis et Pudicitia, ann. 203 scripti.
§ 5.— Libri adversus Praxeam, Hermogenem, et de Anima, anno 204. vel 205. editi.
Articulus VI. Quinta classis librorum, quorum nec aetas nec doctrina certa est.
§ 3.— De Actis Perpetuae et Felicitatis, harumque montanismo.
§ 4.— De Montanistis Artotyritis.
§ 5.— Whistoni argumenta pro Tertulliano auctore horum Actorum expenduntur.
§ 6.— Usus universae hujus Disputationis exemplis ex historia christiana ductis demonstratur.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
Paradoxa Tertulliani, Cum Antidoto Jacobi Pamelii.
3. De anima primi hominis ex materia Dei. tom. III. lib. advers. Marc. c. 38. num.
5. De animae sexu. Ibid. cap. 36.
27. De Poenitentia moechis neganda. Tom. V. integro libro de Pudicitia.
Proverbiales Formulae Toto Opere Hoc Tertullianico Contentae, Brevibus Scholiis Illustratae, Auctoribus Beato Rhenano Et And. Hoyo Brugensi.
1. Abiit jam, et reverti debet. Tom. lib. de Testim. Animae, cap. 4. num.
2. Abruptum amplissimum salire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 14. num.
3. Acie figere. Tom. lib. de Pall. cap. 4. n.
4. Acies macherae exerta. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 14. num.
5. Nihil ad Andromacham. ibid. cap. 8. n. 65.
6. Ad scamma producere. Tom. II. lib. ad Martyras, cap. 3. num.
7. Ad quod venimus, hoc age. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 7. num.
8. Ex aere collatitio. Tom. lib. adv. Valent. cap. 12. num.
9. Aesopi graculus. Ibid. cap. 12. num. 139.
10. De Aesopi puteo Asinus. Tom. III, lib. advers. Marc. cap. 23. num.
11. Agina media, seu Tom. lib. advers. Hermog. cap. 41. num 142. et Tom. lib. de Pudic. cap. 9. num.
12. Alexandro sublimior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
13. Amazona audacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
14. Aries in nos temperatur, quo quassatur caro. Tom. lib. de Resurr. car. cap. 5. num.
15. Aristide justior. Tom. Apolog. cap. 11. num.
16. Aspis a vipera venenum mutuatur. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 8. n.
17. Attalicae divitiae. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 15. num.
18. A toga ad pallium. Tom. I, lib. de Pallio cap. 5. n. 94, et cap. 6, n.
19. Caecus a caeco in eamdem deductus foveam. Tom. III, lib. adv. Marc, c. 7. n.
20. Caecus in petram offendit. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
21. Caedere cominus. Tom. III, lib. adv. Marc. c. ult. num. 205. et lib. c. 5, n.
22. De calcaria ad carbonariam. Tom. III, lib. de Carne Christi, cap. 6. num.
23. Campis suis diffundere. Tom. lib. de Trinitate, cap. 6. num.
24. Campus fusus et latus aperitur. Ibid. cap. 28. num. 127.
25. Capitis supercilio loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. n.
26. Catharticum dare. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 5. num.
27. Catone sapientior et gravior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
28. Caucaso abruptior. Tom. I. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
29. Cerebrum vel cor non habere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 10. num.
30. Cervi in praelio. Tom. II. lib. de Coron. milit. cap. 1. num.
31. Chrysippus ad elleborum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
32. De coelo supervenit. Tom. I. Apolog. cap. 10. num.
33. De coelo in coenum. Tom. II. lib. de Spect. cap. 25. num.
34. Coena aestiva post assum. Tom. III. lib. de Anima, cap. 32. num.
35. De Corio suo ludere. Tom. I. lib. de Pallio, cap. 3. num.
36. Croeso et Crasso copiosior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
37. Cubito pellere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 55. num.
38. Cuneo extrudere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap.
39. Cuneo occurrere. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
40. Cuneum primum congressionis armat. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
41. Demosthene eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 2. num.
42. Digiti nutu loqui. Tom. III. lib. adv. Hermog. cap. 27. num.
43. Digito destinare. Tom. I. lib. de Pallio capite, num.
44. Dimicare ad certum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 5. num.
45. Dimicare cominus. Ibidem. Vide Cedere cominus, superius.
46. Epicitarisma post fabulam. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 33. num.
47. Favos post fella gustare. Tom. II. lib. de Cor. mil. cap. 14. num.
48. Fibulam laxare seu relaxare. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 11. num.
50. Fossam determinare. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 10. num.
51. Fluctus utrumque te involvunt. Tom. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
52. Frenare. Tom. V. lib. de Pudicit. cap. 16. num.
53. Frenatos relaxare, vel laxare. Tom. lib. de Pudicit. cap. 2. num. 22. et Ibidem.
54. Fronte sua proponi. Tom. V. lib. de Monog. cap. 12. num.
55. Qui fugiebat, rursus praeliabitur. Tom. V. de Fuga in persecutione, cap. 10. num.
56. Funem contentionis ducere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
58. Funem contentiosum alterno ductu in diversa distendere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 2. num.
59. Funem longum attrahere. Tom. II. lib. de veland. Virg. cap. 14. num.
60. Glacie fragilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
62. Gradu eodem occurrere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 29. num.
64. De gradu dejici, aut moveri. Tom. III. lib. de Resurr. carnis, c. 2. num.
65. Gradum alium inire. Tom. lib. adv. Marc. cap. 6. num.
67. Gradum dirigere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
69. Gradum in acie figere. Tom. V. lib. de Fuga in persecut. cap. 11. num.
70. Gradum movere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 13. num.
72. Gradum sustinere. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
73. Gradum unum insistere. Tom. III. lib. Scorp. adv. Gnost. cap. 8. num.
74. Gradus hic stabit. Tom. III. lib. de Anima, cap. num.
75. Ad gradum praesentem occurrere. Tom. III. lib. advers. Marcion. cap. 19. num.
76. De gradu primo praeludere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 5. n.
77. In gradu esse. Tom. V. lib. de Pudicit. 6. 10. num.
78. In gradu deducere. Ibid. cap. 21. num. 183.
79. In gradum rursum. Tom. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
80. In gradu ipso provocare. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
81. Habenis effusis. Tom. Epist. de cibis Judaicis, cap. 4, num.
82. Hamaxobio instabilior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
83. Hieme frigidior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
84. Hypobrychium irrespirabile. Tom. lib. de Idolol. cap. ult. num.
85. In alium ictum considerare. Tom. III. Scorp. adv. Gnostic., cap. 5, num.
86. Istro fallacior. Tom. III. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
87. Jugum excutere et: Cervicem a jugo excusare. Tom. lib. de Pudic. cap. 10. 12. num. 81 et
88. Lamiae turres. Tom. III. lib. advers. Valent. c. 3. num.
89. Latere hoc defendit. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 2. num.
90. Ex latere utroque. Tom. V. lib. de Trinit., cap. 26, num.
91. Quoquo latere velis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 34. num.
92. Quo laterum. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11. num.
93. Leones in pace vide supra: Cervi in praelio. Tom. lib. de Cor. milit. cap. 1. num.
94. In limine occurrere. Tom. lib. de Monog., cap. 8, num.
95. De limine offendere. Tom. III. lib. adv. Valent., cap. 3, num.
96. Lineas agere. Tom. III. lib. de anima, cap. 43. num.
97. Lineas aliquas praeducere, ad quas erit dimicandum. Tom. III. lib. adv. Marc, cap. 5. n.
98. Lineis certis determinare. Tom. I. lib. advers. Judaeos, cap. 2. num.
99. Lineis claudere. Tom. III. lib. advers. Marc, cap. 7. num.
100. Lineis deducere. Ibid. cap. 25.
101. Lineas certas praeducere in unam congressionis speciem. Tom. III. Scorp. adv. Gnost., c. 4. n.
103. Ad lineam dimicare. Tom. V. lib. de Pudicit., cap. 6. num.
104. A lineis excedere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 39. num.
106. Linea una est. Tom. Scorpiac. adv. Gnost., cap. 11, num.
107. Ad lineam unam congressionis dirigere. Tom. III. lib. de Carne Christi, cap. 17, num.
108. Lineae insistere. Tom. III. lib. adv. Marc., cap. 17. num.
109. Lineis eisdem dimicare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
110. Ad lineas rursum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
111. In lineas easdem gradum colligere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 26. num.
112. Intra lineam extremam includere. Tom. III. lib. adv. Hermogen., cap. 38. num.
113. Lineas ducere. Tom. III. lib. de Anima, cap. 36, num.
114. Lineas rectas ducere. Tom. lib. adv. Herm., cap. 36. num.
115. Lineamenta ductare. Tom. III. lib. de Resur. car., num.
116. A Lineis excidere. Tom. III. lib. adv. Hermog., cap. 39. num.
117. Per lineam eamdem serram reciprocare. Tom. lib. de Coron. milit. c. 3. num.
118. Lucifugae. Tom. lib. de Resurrect. car., c. 47. num.
119. Lucernam meridie circumferre. Tom. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
120. Luminibus effossis orbatus. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 28. num.
121. A lumine exorbitare caligine. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 8. num.
122. Malum foras. Tom. lib. adv. Valent. c. 10. num.
123. Manu injecta detinere. Tom. III. lib. 1. adv. Marc. cap. 6. num.
125. Manum tradere. Tom. V. lib. de Pud. cap. 15. num.
126. Manus dare. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 11. num.
127. Inter manus tenere, Ibid. cap. 1. nu. 95.
128. Mappa missa. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 36. num.
129. Massageta inhumanior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
130. Μὴ θεομαχεῖν. Tom. 1. l. ad. Scap. c. 4. n. 22.
131. Micas infarcire. Tom. III. lib. de Anima, cap. 6. num.
132. Mulsam aquam infundere. Ibid.
133. Mulum de asino pungere. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 19. num.
134. Narem contrahere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 13. num.
135. Naso agere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 25. num.
136. Naso deridere. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 6. num.
137. Naufragium inextricabile. Tom. II. lib. de Idolol. cap. ult. num.
138. Navigare inter scopulos et sinus, per vada et freta. Ibid. 168.
139. Nubilo obscurior. Tom. lib. advers. Marc. cap. 1. num.
140. Nutu tradere. ( nisi quis malit.) Tom. lib. de Pall. cap. 4. num.
142. Oculis Homericis. Tom. I. lib. de Pall. cap. 2. num.
143. Palos Terminales figere. Tom. V. lib. de Jejun. cap. 11, num.
144. In partem unam incumbere. Tom. lib. de Trinit. cap. 23. num.
145. Pepone magis insulsus. Tom. III. lib. de Anima cap. 32, num.
146. Peponem cordis loco habere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 40. n.
147. Personam agere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 11. num.
148. Physcone impurior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4, num.
149. Plagae occurrere. Tom. III. Scorp. advers. Gnost. cap. 5. num.
150. Plaudere in sinum. Tom. V. lib. de Pudic. cap. 9. num.
151. Plaudere parti. Ibidem, cap. 16. num. 160.
152. Polycrate felicior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
153. Pompeio sublimior. Ibidem.
154. In ponti aestu medio haerere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 7. num.
155. In praeruptum imponere. Tom. lib. adv. Marc. cap. 37. num.
156. Profundum inenarrabile. Tom. II. lib. de Idol. cap. ult. num.
157. Ad regulas perducere. Tom, III. lib. adv. Marc. cap. 22. num.
158. Sardanapalo mollior. Tom. I. lib. de Pall. cap. 4. num.
159. Scenam decurrere et desaltare. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 11, num.
160. Scalpellum immergere. Tom. I. lib. de Pall. cap. 11. num.
161. Scipione justior, et militarior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
162. Scytha tetrior. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 1. num.
164. Sylvam caedere, eradicare, et excaudicare. Tom. lib. de Pudic. cap. 16. num.
165. Sylvam ingentem commovere. Tom. V. lib. de Trinit. cap. 16. n.
166. Quanta sylva. Tom. lib. de Anim. cap. 2. num.
167. Socrate sapientior. Tom. I. Apolog. cap. 11. num.
268. Solis pectines. Tom. III. lib. adv. Valent. cap. 3. num.
169. Solis radio scriptum. Tom. III. lib. de Resurr. carn. cap. 47. num.
170. In solido esse. Tom. V. lib. de Pudicit. c. 10. num.
171. Ad speculum respondere. Ibidem. c. 8. num. 64. lib. IV. adv. Marc. cap. 31. num.
172. Spongia Marcionis. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
173. Sportulam furunculus captat. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 16. n.
175. Sub sinu et tunica. Tom. V. lib de Fug. in persecut. cap. 12. num.
176. Sylla felicior. Tom. I. Apologet. 11. num
177. Tanti vitreum, quanti margaritum? Tom. II. lib. adv. Marc. cap. 4. num.
178. Tempus omnia revelat. Tom. I. Apolog. cap. 7. num.
179. Terrae filii. Ibidem cap. 10. num.
180. Terram gravem imprecari. Tom. I. lib. de Testim. animae. cap. 4. num.
181. Thales in puteum. Tom. III. lib. de Anim. cap. 6. num.
182. Themistocle sublimior. Tom. Apolog. cap. 2. num.
183. Titulum dispungere. Tom. V. lib. de Monog. cap. 8. num.
184. Titulum incidere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 9. num.
185. Tullio eloquentior. Tom. I. Apolog. cap. 11, num.
186. Vanitatem vanitate depellere. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 30. n.
187. Venas deducere. Tom. V. lib. de Trinit. 1. cap. 2. num.
188. Via eadem sursum et deorsum. Tom. III. lib. adv. Marc. cap. 28. n.
189. Viva voce. Tom. III. lib. de Praescript. adv. haeret. cap. 21. num.
190. Umbram sine lumine colorare. Tom. lib. adv. Hermog. cap. 2. num
Argumenta Capitum Prout In Mss. Concipiuntur, Nam Copiosiora Et Accuratiora Nos Singulis Capitibus Praefiximus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Lectori Candido S. P. D. Sigebertus Havercampus.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Operum Pars Prima, In Qua Continentur Libri Ante Susceptum Ab Auctore Montanismum Scripti.
Series prima. Libri Apologetici. Apologeticus Adversus Gentes. Ad Nationes libri II. De Testimonio Animae. Ad Martyres. De Spectaculis. De Idololatria
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Apologeticus Adversus Gentes Pro Christianis.
Joannis Laurentii Mosheim, De Aetate Apologetici Tertulliani, Initioque Persecutionis Severi, Disquisitio.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Nationes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimi Florentis Tertulliani De Testimonio Animae Liber Adversus Gentes
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Martyres Liber
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Spectaculis Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Idololatria Liber.
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Ad Libros Apologeticos Appendix,
Liber Ad Scapulam.
Dissertatio In Q. Septimii Florentis Tertulliani Apologeticum, Duos Ad Nationes Libros, Et Unum Ad Scapulam, (Auctore Domno Nic. Le Nourry.) Presbyter
Caput Primum. Analysis Apologetici, et quis sit Tertullianus, cujus nomine inscribitur.
Articulus Primus. Analysis Apologetici.
Articulus Primus. Quo tempore Tertullianus Apologeticum publicam in lucem emiserit.
Articulus Primus. De variis hujus libri manuscriptis codicibus.
Articulus II. De variis hujus Apologetici, aliorumque Tertulliani librorum editionibus.
Caput IV. De duobus Tertulliani ad nationes libris.
Articulus Primus. Analysis libri primi ad Nationes.
Articulus II. Analysis libri secundi.
Articulus IV. Quo tempore hi libri publicam in lucem prodierunt.
Articulus V. Utrum hi duo ad Nationes libri ante vel post Tertulliani Apologeticum scripti fuerint.
Index Capitum In quibus Apologeticus et libri inter se conveniunt.
Caput V. De Tertulliani libro ad Scapulam.
Articulus Primus. Analysis hujus libri.
Articulus VI. De aliorum post Moysem sacrorum vatum aetate, et supputariis digitorum gesticulis, et
Caput VIII. De Christi divinitate.
Caput IX. De Christo Deo et homine.
Caput X. De Angelis et Daemonibus.
Caput XV. De sacris Christianorum synaxibus.
Caput XVI. De christianis martyribus.
Caput XIX. De legibus in Christianos datis, et imperatorum in eos odio vel favore.
Caput XXIII. Christianos publicarum cladium non esse caussam.
Caput XXIX. De deorum imaginibus, statuis et simulacris.
Caput XXX. De gentilium templis, et sacrificiis
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Liber De Oratione.
Ad Lectorem Panciroli Praefatio.
De Oratione Liber . Argumentum.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Baptismo Adversus Quintillam Liber,
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Poenitentia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Patientia Liber.
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani Ad Uxorem
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Quinti Septimii Florentis Tertulliani De Cultu Foeminarum
Index Tomi Primi.
Corrigenda Et Addenda.
Addenda Quae Sequuntur Ad Litterarios Tertulliani Annales.
Articulus II. Quam absurde Christianis scientia et disciplina aequiparentur philosophi gentiles, gloriae libidinosi, affectantes se docere veritatem, quam in sacra scriptura inventam, captandae popularis aurae gratia corruperant, et qui a Spartiatis, Thebanis, Argivis solum vertere compulsi sunt.
Mirum sane quam vana et insulsa ostentatione 0927A ethnici objectarent parem esse philosophorum suorum, atque christianorum scientiam, disciplinam, et sapientiam (Tertullian. lib. II ad Nat., pag. 585) . Nam hujus, uti citatus a Tertulliano Salomon rectissime docet: Initium sapientiae metus in Deum (Eccles., cap. 1, V\. 16) . Et haec quidem verba desumpta sunt ex Ecclesiastici libro, quem auctor noster, atque alii, sicut alibi ostendimus (Dissertat. in Lactant., cap. 11, art. 3) , Salomoni nominatim tribuunt. Licet autem ei abjudicaretur, non minus vera erat haec sententia. At quomodo philosophi gentiles poterant initium habere sapientiae Deum timendo, quem nunquam agnoverunt? Christiani autem eum revera cognoscebant, ac timebant, atque idcirco hoc praediti erant sapientiae initio.
0927B Praeterea hi non solum ex hoc, sed aliis quoque sacrae Scripturae libris, tanquam divinis purissimisque fontibus haustam veritatem hanc sapientiam necessario, ait Tertullianus, consectantur, ut aeternae saluti suae consulant (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Gentiles vero philosophi veritatem, inquit, affectant, et affectando corrumpunt, ut qui gloriam captant (Ibid. cap. 47, pag. 515) . Nihil quippe eis magis cordi erat; quam ut nominis, famae, ac vanae, gloriae celebritatem quoquo modo aucuparentur. Quapropter ab illo postea vocantur gloriae et eloquentiae solius libidinosi (Idem, lib. de Anim., cap. 7) , id est, avidissimi. Alio autem in libro: Philosophus, inquit, gloriae animal. Atque haec auctoris nostri verba Hieronymus haud dubie mutuatus, ipsius sententiae 0927C subscripsit: Philosophus gloriae animal, et popularis aurae atque rumorum vile mancipium (Hieronym. epist. 54, ad Pammach., pag. 585) . At Lucianus, etsi ethnicus, hos philosophos longe acrius insectatur. Palam quippe asseverat illos genus esse hominum, ἀργὸν, φιλόνεικον, κενόδοξον, ὀξύχολον, ὑπόλιχνον, ὑπόμωρον, τετυφωμένον, ὕβρεώς ἀνάπλεων, καὶ ἵνα καθ᾽ Ομηρον εἴπω, ἄχθος ἀρούρης. Otiosum, contentiosum, gloriae avidum, iracundum, gulae studiosum, stultum, fastuosum, contumeliosum, et, ut verbis Homericis dicam: Telluris inutile pondus (Lucian. Icaromeni., pag. 739 et seqq.) . Plura adhuc ille in suo de sectis dialogo (Idem Hieronym., pag. 284) , ubi certo se ab omnibus accepisse testatur Epicureos corruptos deliciis ac voluptatibus; Peripateticos parandis 0927D cumulandisque divitiis inservire, et quosdam ex illis immodice contentiosos; Platonicos arrogantes, turgidos fastu nimio, et gloriae cupientissimos: οἱ πλατωνικοὶ, inquit, τετύφωνται, καὶ φιλόδοξοί εἰσι. Quae quidem huc congessimus ad eorum, quae mox Auctor noster dicturus est, anticipationem. Sed de his jam aliquid in superiori dissertatione delibavimus.
Philosophi igitur fraudulenta veritatis ostentatione pravis opinionibus illam adulterabant, ne patefacta vulgus insanum offenderet, et ut ipsi falsam vanae eruditionis gloriam sibi parerent, ac venarentur. Verumenimvero, in quantum, ait Tertullianus, odium flagrat veritas, in tantum qui eam ex fide praestat, offendit. Qui autem adulterat, hoc maxime nomine gratiam 0928A pangit apud insectatores veritatis (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Et haec quidem, nec plura in Rigaltii, et subsecutis aliis editionibus. In antiquioribus vero, nec non in nostris codicibus manuscriptis, post verbum adulterat additum est, et affectat, ac post nomen veritatis, legitur, quam (editi qua) illusores, et corruptores inimice (editi mimice) philosophi affectant. Cur autem Rigaltius omnia haec resecaverit, rationem si quaeras, nullam ab eo datam invenies. Quid ergo? Numquid obscuriora ea esse putavit, et ideo tollenda? Recte quidem, si ipsius non antiqui Auctoris verba essent, quae supprimendi nullus editor, nisi reddita ratione, jus unquam habuit. At nonne sensum hunc optimum efficiunt? Quantum veritas odio habetur, tantum qui eam sincere docet, 0928B is alios offendit. Qui autem eam affectando adulterat, hoc ipso nomine eamdem gratiam apud illius insectatores init, quam illusores et corruptores. Quamobrem gentiles philosophi agnitam veritatem tanquam mimi aliorum dicta, facta, et personas, affectant ac corrumpunt. Dixisse autem Tertullianus videtur, philosophos affectasse veritatem non quidem inimice, ut in codicibus manuscriptis scriptum est scribarum oscitantia, qui ex prima littera m duas in effecerunt: sed potius mimice, quemadmodum in alio libro dixit, Mithrae militem esse quasi mimum martyrii (Idem, lib. de coron. in fin., pag. 131) .
Fatetur itaque ab iisdem philosophis saepius cognitam veritatem: Quis enim, inquit, poetarum, quis sophistarum, qui non de prophetarum fonte potaverit? 0928C Inde igitur et philosophi sitim ingenii sui rigaverunt (Tertullian. Apolog., cap. 47, pag. 515) . Hactenus editio Rigaltiana cum aliis atque etiam manuscriptis nostris codicibus: sed in istis haec, amputata a Rigaltio, adjecta sunt: Ut quae de nostris habent, ea comparent illis. Verum si haec Rigaltio, aut errantibus typographis exciderunt, quis majorem ejus diligentiam non desiderabit? Si vero is solus proprio marte ea abstulit, quis audaciam illius poterit excusare? Nam haec ad Tertulliani institutum maxime faciunt. Probandum siquidem susceperat gentiles philosophos christianis scientia omnino praepostere adaequari. At illud recte eo demonstrat, quod ut suam cum nostra doctrinam compararent, ex sacro prophetarum fonte hortulos suos, ut Ciceronis verbis 0928D utamur, irrigaverant (Idem, loc. cit. supr., cap. 4, art. 4) . Neque id valde difficile ipsis erat. Sacra quippe Veteris Testamenti scriptura omnibus ethnicorum commentationibus, uti ipse ait, et nos haud semel ostendimus, est longe antiquior. Plura itaque documenta ex sacris nostris libris, sicut alibi a nobis probatum est, furati sunt, ut christianis pares scientia crederentur (Supr. cap. 6, art. 4 et seqq., tom. I. Apparat. pag. 384, 531, 909 et 1112 et seqq.) .
Ast philosophi illi gloriae, ait Tertullianus, et eloquentiae solius libidinosi, si quid in sacris Scripturis offenderunt, digestis ex pro instituto curiositatis ad propria opera verterunt (Tertullian. Apologet., cap 47, pag. 515) . Sed Rigaltius ibi reluctantibus scriptis editisque 0929A codicibus, delevit nomen Scripturis, atque illud digestis substantivum esse, eoque idem ac libris significari suspicatus est. Sed perperam. Etenim adjectivum est, quod idem sonat ac dispositis et ordinatis, vel explicatis et interpretatis. Primo quippe sensu Virgilius dixit de Sibylla:
Quaecumque in foliis descripsit carmina Virgo,
Digerit in numerum. (Virgil. l. III, Aeneid. V. 445.)
id est, inquit Servius, ordinat, et disponit (Serv. ibid., pag 295) . Alibi etiam hoc et secundo significatu:
. . . Ita digerit omnia Calchas. (Virg. l. II, Aeneid., V. 182.)
sive, uti adhuc Servius interpretatur (Serv. ibid., p. 233) , numinis commotionem, vel futuri, id est, oraculorum
0929B ordinem pandit, seu ordinat, et disponit.
Deinde Rigaltius haec verba, ex pro instituto, sic corrigi scribique voluit, exinde regestum pro instituto, ac tandem addito hoc verbo regestum, nomen opera nullo codice citato, penitus resecavit. Nobiscum tamen faciunt omnes inediti codices, et ante eumdem Rigaltium editi; nisi quod in his antiquioribus legimus ex improstituto. Sed hoc corruptum videtur. In subsequentibus autem editionibus sublata fuit praepositio ex, ac scriptum simpliciter pro instituto. Melius quidem, sed definire non audemus quae vera sit Tertulliani lectio, donec incorruptus aliquis codex reperiatur.
Sensus tamen ejus hic procul dubio esse videtur: si philosophi ex sacris Scripturis, recte ordinatis et 0929C explicatis, aliquid veri hauserint, illud pro curiositatis, seu nimiae eas male explicandi curae instituto, verterunt ad propria opera, hoc est, ad falsas vulgi opiniones popularesque errores. Cum enim divinas esse non crederent, datam sibi putaverunt illas interpolandi, et pro libito interpretandi facultatem. Neque etiam intelligentes earum documenta obscuritate, et Judaicis umbris obvolvi, aspernati sunt illius simplicitatem (Tertullian. ibid. pag. 515) . Quapropter quod in his certum repererunt, effecerunt incertum, ac vera rejicientes, aut veris falsa miscentes, interverterunt. Sed de his plura Clemens Alexandrinus, ut suo loco annotavimus (tom. 1 Apparat. pag. 871 et 113 et seqq.) .
Variis porro id Tertullianus probat (Tertullian. 0929D Apologet., cap. 47, pag. 515) philosophorum opinionibus et erroribus de Dei natura, qualitate et providentia; de mundi creatione, et diuturnitate; de humanae animae natura, quam alii incorpoream, divinam, et aeternam, alii dissolubilem et corpoream esse arbitrabantur, atque de illius post corporis interitum statu, poenis, et praemiis. Omnes autem varias hasce illorum opiniones alibi enucleavimus ac discussimus (Supr. cap. 5, art. 4, et cap. 9, art. 1 et seqq.; Dissertat. in Lactant., cap. 12, art. 1 et seqq.; cap. 14, art. 1 et 2 et seqq.; et cap. 23, art. 1 et seq.; et cap. 28, art. 4 et 6) .
Neque in hoc tantum apologetico Auctor noster ita adversus philosophos gentiles disputat, sed in secundo 0930A etiam ad Nationes libro, ubi adhuc probat philosophicae sapientiae vanitatem imbecillitatemque apertissime demonstrari ex opinionum varietate, quae non aliunde, quam de veritatis ignorantia manavit: Etenim licet per curiositatem, inquit, omnimodae litteraturae inspiciendae divinis quoque Scripturis, ut antiquioribus, possint videri incursasse, et inde nonnulla dempsisse (Tertul., lib. II ad Nat., cap. 2) ; simplicitatem tamen ejus despicientes, et gloriae libidine insuper ducti, inventam in sacris nostris Scripturis veritatem immutarunt, et adulteraverunt.
Atque inde et a quibusdam quoque, sicut ille in Apologetico, ait, ejecta philosophia, a Thebanis, a Spartiatis, et Argivis, dum ad nostra contaminantur (Tertullian. Apologet., cap. 47, pag. 515) . Ita quidem 0930B in Rigaltii posterioribusque editionibus. At in nostris codicibus manuscriptis, et vetustioribus editis: Inde, opinor, et a quibusdam . . . . . . Spartiacis . . . . . dum ad nostra (male in nonnullis editionibus, a vestra) conantur, subaudiendum imitando corrumpere; sicut dixit poma conantur (Ibid. cap. 40, pag. 478) , supple matura fieri. Cur autem, a quo, ac cujus opera, aut negligentia omissum fuerit verbum opinor, ac quid ibi noceat, nobis sicut nullus edixit, ita Tertullianeum esse facile aliis persuadebis. Eo quippe sensu alibi utitur hoc verbo, ubi de re sibi minime dubia disserit.
Ad ejectam vero ab ethnicis philosophiam quod attinet, Athenaeus narrat (Athen., l. XI, c. 12, p. 542, et lib. XIII, cap. 9, p. 160) sophistas, ac duos Epicureos philosophos Alcaeum at Philiscum urbe sua a Romanis, omnes ejusdem sectae oppido suo a Mes seniis, 0930C omnes ejusdem sectae oppido suo a Mes seniis, quoscumque etiam regno suo ab Antiocho, ac Lysimacho, et ex Attica publico Sophoclis edicto ab Atheniensibus expulsos, ac tandem philosophiam, atque rhetoricam, a Lacedaemoniis admissam non fuisse. Ejusdem vero Atheniensium decreti meminit Julius Pollux, quod νόμος ἀττικὸς ab eo vocatur (Pollux, lib. XI, pag. 427) . Non dicit tamen illud a Sophocle datum, sed factam duntaxat ejus mentionem. Verum Athenaeo aperte suffragatur Laertius, qui similiter asseruit conditam revera ab eodem Sophocle legem qua vetitum fuit, ne quis scholae philosophorum, nisi senatu et plebe approbante praeesset, secus capite plecteretur (Laert., lib. V, in Vit. Theophras., § 38) . Sed ad propositum nostrum aut nihil aut parum facit 0930D a quo et quomodo ea lex condita fuerit: sufficit sane ut ejus jussu rejecta sit philosophia.
Nobis autem A. Gellius exhibet illud, atque etiam aliud senatusconsultum, additque tertium a Domitiano imperante constitutum, quo philosophi non solum Roma, sed Italia quoque interdicti sunt, atque idcirco Epictetum inde Nicomediam secessisse (Gel. lib. XV. Noct. Att. cap. 14) . Mentionem quoque hujus edicti Suetonius facit (Sueton., lib. VIII in Vit. Domit., § 10) . Sed Philostratus addidit tantum terrorem inde incussum philosophis, ut mutato habitu, alii in Hispaniam, alii in Libyae et Scythiae deserta confugerint, alii Domitiano sese adjunxerint scelerum consiliarios (Philostrat., lib. VII, de Vit. Apoll., p. 877) . Denique 0931A ut plura taceamus, alibi animadvertimus litteris a Clemente Alexandrino mandatum toties graecam philosophiam periisse, quoties a magistratibus prohibita fuit (Tom. I Apparat., pag. 823) . Caeterum merito philosophi hasce poenas propterea dederunt, quod agnitam veritatem adulteraverint, ac de veritate, ut ait Tertullianus, disputaverint contra veritatem (Tertullian. Apologet., cap. 46, pag. 500) . Sed in tot errorum abyssum eos praecipitavit caeca humanae gloriae et aurae popularis cupiditas, ac libido.
Verum Christiani, spretis hominum laudibus, veritatem in sacris Scripturis traditam, necessario, inquit Tertullianus, appetunt et integre servant, ut qui saluti suae curant (Ibid.) . Atque inde adversus compellatos a se gentiles rite concludit: Neque de scientia, 0931B neque de disciplina, ut putatis, aequamur (Ibid.) . Nulla igitur magis inaequalis ac praepostera comparatio ab ethnicis fieri potuit, quam utrosque scientia et disciplina adaequando. Neque potiori jure venditabant aequales paresque esse alias illorum virtutes, quod jam cum Tertulliano nostro est expendendum.